İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, 24 Ağustos'ta Johannesburg'da düzenlenen 15. BRICS zirvesinde yaptığı konuşmada, ülkesinin devam eden dolarsızlaşma yönelimine ve daha dengeli bir uluslararası düzenin kurulmasına olan sarsılmaz bağlılığını vurguladı.

Reisi, İran'ın ekonomik bloğa dahil edilmesinin getirdiği "tarihi" avantajların altını çizerek, bunun "dünyada adalet, etik ve sürdürülebilir barışı tesis etmeye yönelik yeni bir adım" olduğunu belirtti ve 11 üyeli BRICS'i "değişimin sembolü" olarak nitelendirdi.

Konuşması, bloğun İran'a ve diğer beş ülkeye (Suudi Arabistan, Mısır, Arjantin, Etiyopya ve BAE) daimi üye olarak katılma davetlerini takip etti. Grubun BRICS+ 'ya genişlemesi, küresel etkilerini dengeleme tehdidinde bulunduğu için batılı şahinleri kızdırdı.

Üç günlük zirvenin oturum aralarında Reisi, kurucu üyeler Çin, Brezilya, Hindistan ve Güney Afrika'dan mevkidaşlarıyla da ayrı toplantılar yaptı. Ana tema aynıydı - yeni bir dünya düzeni. 

Reisi'nin, Çin Devlet Başkanı Şi Cinping ile yaptığı görüşmede, Tahran'ın Pekin ile kapsamlı stratejik ortaklığını güçlendirme ve Pekin'in iddialı Kuşak ve Yol Girişimi'ni (BRI) teşvik etme sözü verdiği bir toplantıda, "BRICS'in genişlemesi tek taraflılığın yokuş aşağı gittiğini gösteriyor" dediği aktarıldı.

Reisi, Brezilya Devlet Başkanı Luiz Lula da Silva ile yaptığı görüşmede, ABD'nin "azami baskı" politikasının –eski Başkan Donald Trump'ın politikası– istemeden İran'ın ilerlemesini hızlandırdığını açıkladı.

Hindistan Başbakanı Narendra Modi ile birlikte Reisi, transit konulara odaklandı ve Hindistan'ı Hazar Denizi, Rusya ve Kuzey Avrupa'ya İran üzerinden bağlayan dönüştürücü çok modlu bir ulaşım yolu olan Uluslararası Kuzey-Güney Ulaştırma Koridoru (INSTC) projesinde hızlandırılmış ilerleme çağrısında bulundu.

İran için 'stratejik zafer'

İran cumhurbaşkanının siyasi işlerden sorumlu yardımcısı Muhammed Cemşidi, İran'ın BRICS üyeliğini ilk olarak Twitter'da duyurdu.

"Tarihi bir hamleyle, İran İslam Cumhuriyeti BRICS'in daimi üyesi oldu" diyen Cemşidi, hem İngilizce hem de Farsça tweet attı ve bunu "İran'ın dış politikası için stratejik bir zafer" olarak nitelendirdi.

Cuma günü, İran heyeti, prestijli 9 üyeli Şanghay İşbirliği Örgütü'ne (ŞİÖ) tam katılımdan sadece bir ay sonra BRICS üyeliğini sıkıştırarak Tahran'a muzaffer bir dönüş yaptı.

Mehrabad Uluslararası Havalimanı'nda gazetecilere ve kabine arkadaşlarına konuşan Reisi, İran'ın BRICS ittifakına dahil edilmesinin ülkenin "siyasi ve ekonomik gücünü" artıracağını söyledi.

Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir-Abdullahiyan, diplomatik başarıyı kutlamak için Instagram'a gitti ve BRICS genişlemesinin ve İran'ın kabulünün "çok taraflılığı güçlendireceğini" ve Reisi hükümetinin "doğuya bakma" dış politika hedeflerini takip etmesine yardımcı olacağını söyledi.

Tahran merkezli bir ekonomik ilişkiler analisti olan Murteza Habibullah, İran'ın bir yıl içinde hem ŞİÖ hem de BRICS'e tam üyeliğini "diplomatik bir ustalık" olarak nitelendiriyor. Habibullah, The Cradle’a şunları söyledi:

"ŞİÖ öncelikle siyaset ve güvenlik konularına odaklanırken, BRICS küresel GSYİH'nın neredeyse yüzde 30'luk payına sahip gelişmekte olan piyasa ekonomilerinden oluşan bir bloktur. Yaptırımlar ve ekonomik izolasyonla hırpalanan İran için, yeniden açılmak konusunda muazzam fırsatlar sunuyor."

İran, BRICS'e tam üyelik başvurusunu geçen yıl Haziran ayında, Reisi'nin BRICS zirvesine sanal olarak hitap etmesinden ve Tahran'ın bloğun hedeflerine ulaşmasına yardımcı olmak için "engin yeteneklerini ve potansiyellerini" paylaşmaya hazır olduğunu ifade etmesinden günler sonra sundu.

Bir hafta sonra, ŞİÖ Devlet Başkanları Konseyi'nin 23. zirvesinin sonunda, Yeni Delhi Deklarasyonu İran'ı 9. tam üye devlet olarak kabul etti.

'Doğuya dönmek' kazanan bir strateji oldu

Eski İranlı diplomat Muhsin Pekain, The Cradle'a BRICS üyeliğinin İran'ın iddialı "doğuya bakış" politikasının bir sonucu olduğunu açıkladı.

O, İran'ın, "çok taraflılığa dayalı yeni bir dünya düzenini teşvik etmeyi amaçlayan ve alternatif bir finansal sisteme odaklanan" bloğa üyeliği yoluyla "birçok fayda elde edebileceğini" iddia ediyor.

"İran, Avrupa, Asya ve Afrika'nın kesişme noktasında yer aldığı için BRICS'in kalbinde yer alıyor. Ayrıca geniş petrol ve gaz kaynaklarına ve çok sayıda madene sahiptir. Aynı zamanda sağlam bir savunma sistemine sahiptir, bölgesel güvenliği korumayı amaçlamaktadır ve bölgenin içişlerine dışarıdan müdahale edilmesine karşıdır. Bütün bunlar BRICS ittifakının gelişmesine yardımcı olabilir."

Pekain'e göre, İran'ın BRICS ve ŞİÖ'ye üyeliği, yaygın olarak İran nükleer anlaşması olarak bilinen Ortak Kapsamlı Eylem Planı'nı (JCPOA) yeniden canlandırmayı amaçlayan durmuş müzakerelere atıfta bulunarak, "ülkenin [Batı] yaptırımları kaldırma görüşmelerinin meyve vermesini bekleme ihtiyacını ortadan kaldıracak".

AB'nin arabuluculuğunda Viyana'da yürütülen bu müzakereler, İran ile ABD arasındaki anlaşmazlıklar nedeniyle geçen Ağustos ayından bu yana durma noktasına gelirken, İran'ın etkili Küresel Güney ekonomik bloklarına dahil olması, ekonomik ilerlemeye alternatif bir yol sağladı.

Durdurulan müzakereler, İran'ın BM nükleer gözlemcisiyle çatışmaları, Fars Körfezi'ndeki gerginlikler ve İran'ın Ukrayna'da kullanılmak üzere Rusya'ya insansız hava aracı tedarik ettiği iddialarıyla birleşiyor.

Bu ayın başlarında, iki düşman, Irak ve Güney Kore'de bloke edilen İran varlıklarının dondurulmasını da içeren bir esir takası anlaşmasına vardı; ancak anlaşma, Tahran'ın Washington'un siyasi iradesine bağlı olduğunda ısrar ettiği nükleer görüşmelerden ayrıldı.

İsminin açıklanmaması koşuluyla konuşan bir İran Dışişleri Bakanlığı yetkilisi, The Cradle'a şunları söylüyor:

"Reisi yönetiminin 'doğuya bakma' politikası, esasen ABD'ye ve müttefiklerine, sadece hayatta kalabileceğimizi değil, aynı zamanda güçlü yönlerimize odaklanarak ve dostlarımıza güvenerek gelişebileceğimizi söylemek için tasarlandı. Bu yönetim, Amerikalılara güvenmenin asla işe yaramadığını anlıyor, ancak anlamlı ve pragmatik diplomasinin kapısı da açık kalıyor."

Fars Körfezi'ndeki gerilimler

Cenevre Güvenlik Politikası Merkezi'nde yönetici araştırmacı olan Ali Ahmedi, İran'ın ŞİÖ'ye katıldıktan hemen sonra BRICS'e katılmasının, ABD'nin İran'ı izole etme çabalarının "önemli sınırları" olduğunu gösterdiğine inanıyor.

Ahmedi, The Cradle'a, yaptırımların "hala İran ekonomisine zarar verdiğini" ve dolarsızlaşmanın "kısa vadede Amerikan mali yaptırımlarının etkisini kırmayacak uzun vadeli bir proje" olduğunu söyledi.

"Bu kesinlikle nükleer diplomasinin yerine geçecek herhangi bir şey olarak görülmemelidir. Tahran'daki yetkililerin bunu böyle gördüğüne inanmıyorum. Bu, İran'ın çok kutuplu gelişmekte olan bir küresel düzendeki konumunu yönetmekten çok daha fazlası."

İran'ın BRICS'e girmesi, anlamlı bir şekilde, Fars Körfezi'ndeki son olaylar ve ABD savaş gemilerinin jeostratejik su yoluna konuşlandırılması nedeniyle Tahran ile Washington arasında tırmanan gerilimlere karşı bir hamledir.

ABD Donanması'nın, İranlı yetkililerin defalarca uyarmasına rağmen, ele geçirilen bir İran petrol tankerini Teksas kıyılarında boşalttığına dair haberler ortaya çıktı. Bu olayın ardından, İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Nasır Kenani, İslam Devrim Muhafızları Ordusu (IRGC) Deniz Kuvvetleri komutanı Alirıza Tengsiri'nin Temmuz ayında yayınladığı sert uyarıyı ve Washington'a açık bir mesajı yineleyerek, cesurca "vur ve kaç döneminin sona erdiğini" ilan etti.

İran'ın BRICS'teki ekonomik potansiyeli

İran parlamentosunun ulusal güvenlik ve dış politika komisyonu sözcüsü Ebu’lfazl Emuyi, İran'ın BRICS'e katılımının tüm taraflara fayda sağladığına ve hem İran'ın hem de çok taraflı örgütün uluslararası arenadaki etkisini artırdığına inanıyor. The Cradle’a söylediği gibi:

"Son genişlemeden önce, BRICS ekonomileri küresel GSYİH'nın yaklaşık yüzde 26'sını oluşturuyordu. Altı yeni üyenin dahil edilmesiyle, artık dünya GSYİH'sının yüzde 37'sini oluşturacaklar."

Emuyi, İran'ın Çin, Rusya ve Hindistan gibi küresel ekonomik güçler için "büyük ölçüde kullanılmayan bir pazar" olduğunu, bunun da İran ile BRICS ülkeleri arasında daha yakın ticaret için büyük bir alan olacağı anlamına geldiğini savunuyor:

"İran, büyük bir eğitimli beşeri sermayeye sahip 85 milyonluk büyük bir pazar. ABD'nin yasadışı yaptırımlarına rağmen, geçen yıl petrol dışı ticaretimizin hacmi 112 milyar dolara ulaştı. Diğer BRICS üyeleri için değer zincirinde iyi bir ortak olabiliriz."

İran İslam Cumhuriyeti Gümrük İdaresi verilerine göre, İran ile beş orijinal BRICS üyesi arasındaki petrol dışı ticaret, 2022-23 yıllarında yüzde 14 artarak 38,43 milyar dolara yükseldi.

Çin, 30,32 milyar dolarla İran'ın en büyük ticaret ortağı olurken, onu 4,99 milyar dolarla Hindistan, 2,32 milyar dolarla Rusya, 466,55 milyon dolarla Brezilya ve 322,04 milyon dolarla Güney Afrika izledi.

Batı Asya'nın en büyük ikinci petrol ve gaz üreticisi, transit taşımacılık için gelişmekte olan önemli bir merkez ve muhtemelen Batı yaptırımlarını aşmada en deneyimli ülke olan İran, bloğa ve üyelerine muazzam bir değer katabilir.

BRICS Bankacılığı

Ağustos ayının başlarında Tahran'da BRICS temsilcilerinin katıldığı bir konferansta, İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan, ülkesinin bloğun "güvenilir ve etkili" bir ortağı olarak potansiyelini vurgulayarak bu noktayı açıkça ortaya koydu.

İran'ın stratejik konumunu, petrol ve gaz rezervlerini, iyi gelişmiş ulaşım ve transit ağlarını ve modern teknolojideki ilerlemeleri tüm BRICS üyelerine fayda sağlayabilecek kilit güçler olarak vurguladı.

İslam Cumhuriyeti, gelişmekte olan BRICS finansal sistemine katılmaktan da kazanç elde etmeye devam ediyor. İran'ın ekonomik işlerden sorumlu dışişleri bakan yardımcısı Mehdi Seferi geçen hafta, Yeni Kalkınma Bankası (NDB) Başkanı Dilma Rousseff'in yakında Tahran'ı ziyaret edeceğini açıkladı.

Seferi, Johannesburg'daki BRICS zirvesi sırasında Rousseff ile görüşmeler yaptı ve iki taraf, İran'ın bankaya katılma başvurusunu tartıştı ve Belçika merkezli SWIFT'in güvenilir bir alternatifi olarak övgüyle karşılandı.

Emuyi, The Cradle'a verdiği demeçte, BRICS'in dolar dışı ticareti sürdürme politikasının ve ortak bir yatırım bankası oluşturma planının, ülkelerin ABD'den bağımsız olarak ekonomik işbirliğine girmeleri için fırsatlar yarattığını söyledi:

"İran, bu politikadan büyük ölçüde yararlanabilecek ülkelerden biri, çünkü ABD, İran'ın dolara dayalı ticaretini engellemekten geri durmuyor."

Ahmedi ise İran'ın doğal olarak Batı politikaları konusunda "olumsuz görüşler" paylaşan Çin ve Rusya ile daha uyumlu olduğunu vurguluyor:

"BRICS çeşitli ekonomiler inşa etmeye çalışıyor ve özellikle dolarsızlaşmaya odaklanan güçlü bir BRICS arası ticaret ağını kolaylaştırabilecek emtia ihraç eden ülkeleri seviyor gibi görünüyor."

Kısacası, İran'ın BRICS ve ŞİÖ'deki ikili üyelikleri, İran'ın dolarsızlaşmayı teşvik etme, benzer düşünen yükselen güçlerle bağları güçlendirme ve kendine güven ve çeşitlendirme konusundaki uzun süredir devam eden ulusal taahhüdünü ilerletme stratejik hedefleri üzerinde "çarpan" bir etkiye sahiptir.

Bu ortaklıklar sadece Batı'nın İran'ı ve ekonomisini izole etme girişimlerine meydan okumakla kalmıyor, aynı zamanda Tahran'ı ortaya çıkan jeopolitik ve ekonomik dinamikleri şekillendirmede kilit bir oyuncu olarak konumlandırıyor. BRICS, İran'ın Batı'nın ekosistemleri dışında yeni paradigmalar oluşturma konusunda eşsiz bir deneyime sahip olduğunu ve bu derslerin ve taktiklerin çok kutuplu bir dünya düzenini ilerletirken kullanışlı olacağını çok iyi biliyor.

Kudüs Haber Ajansı - KHA