İran ekonomisi 1979 İslam Devrimi'nden sonra önemli değişiklikler geçirdi. Devrimden önce İran, güçlü bir özel sektöre ve petrol ihracatına büyük ölçüde bağımlı olan karma bir ekonomiye sahipti. Devrimden sonra, hükümet birçok endüstriyi kamulaştırdı ve merkezi planlama ve devlet kontrolüne dayanan bir ekonomik sistem uyguladı.

Dünya Bankası'na göre, İran ekonomisine hidrokarbon sektörü, tarım ve hizmet sektörleri hâkim. Bazı liberalizasyon çabaları olmasına rağmen, çoğu özelleştirme, mülkiyetin hükümetten büyük holdinglere devredilmesiyle sonuçlanmış, gerçek özel sektör küçük ve orta ölçekli işletmelerde daha küçük bir rol oynamıştır.

Ana Sektörler

Devrim öncesi İran ekonomisi öncelikle dört ana sektörden oluşuyordu; petrol ve madencilik sektörü GSYİH'nın yüzde 75'ini oluşturan en büyük sektördü. Hizmet sektörü, sanayi ve tarım, GSYİH'nın sırasıyla yüzde 13, yüzde 9 ve yüzde 2'sini oluşturdu.

Zamanla, İran farklı bir ekonomiye dönüştü ve hizmet sektörü şu anda birincil itici güç (+GSYİH'nın yüzde 57'si). İran Merkez Bankası verilerine göre, bunu sanayi ve madencilik sektörü (yüzde 19,5), tarım (yüzde 10,7), petrol (yaklaşık yüzde 8) ve 20 Mart 2022'de geçen İran takvim yılı sonu itibariyle yüzde 4,3 ile inşaat sektörü izliyor.

Petrol, Gaz ve Petrokimya

İran'ın petrol sektörü, devrimden bu yana, Batı yaptırımları ve 1980'lerdeki yıkıcı sekiz yıllık İran-Irak savaşı sırasında tesislerin tahrip edilmesi de dahil olmak üzere çok sayıda zorlukla karşı karşıya kaldı. İran, 1974 yılında günde 6 milyon varil (bpd) ile en yüksek ham petrol üretimini görürken, petrol endüstrisi son 44 yılda bu hacme hiç ulaşmadı.

Devrimden sonra kaydedilen en yüksek ham petrol üretimi, ABD'nin Ortak Kapsamlı Eylem Planı (JCPOA) olarak bilinen nükleer anlaşmadan tek taraflı olarak çekilmesinden ve Tahran'a yaptırımları yeniden uygulamaya koymasından önce, 2018'de, günlük 3,8 milyon varildi.

İran, ham petrol ihracatını azaltma politikasının bir parçası olarak, petrokimya tesislerinin sayısını yalnızca benzin veya üre gibi stratejik mallara yönelik yerel taleplerini azaltmak veya tamamen ortadan kaldırmak için değil, aynı zamanda geçen yılda (Mart 2021-22) 24 milyar dolara ulaşan çeşitli petrokimya mallarını ihraç ederek döviz gelirini en üst düzeye çıkarmak için önemli ölçüde artırdı.

Ham petrol üretimindeki gerilemelere rağmen, İran, Güney Pars gibi birçok büyük gaz sahasındaki gaz üretimini önemli ölçüde artırdı ve 256,7 milyar metreküp doğal gaz üreterek 2021'de ABD ve Rusya'dan sonra üçüncü en büyük gaz üreticisi oldu. İran'ın doğal gaz üretiminin çoğu ülkenin konut, sanayi ve enerji santralleri tarafından tüketilirken, bir kısmını Irak ve Türkiye gibi komşu ülkelere ihraç etmeye devam ediyor.

Tarım

Tarım, devrimden bu yana önemli değişiklikler geçirdi ve hükümet kendi kendine yeterlilik yoluyla gıda güvenliğine önem verdi. Üretim artmasına rağmen, sektör kuraklık, yanlış yönetim ve endüstriyi modernize etmek için gerekli yatırımların eksikliği gibi zorluklarla karşı karşıya kaldı ve bu da üretkenlikte düşüşe neden oldu.

Buğday gibi stratejik ürünler için kendi kendine yeterlilik politikası izlemek, uzun zamandır devletin bağımlılığını azaltma politikası olarak aranmaktadır. Sektör, kırsal topluluklar ve küçük çiftçiler için önemli bir istihdam ve gelir kaynağı olmaya devam ediyor, ancak payı son yıllarda azalıyor.

Hizmet Sektörü

Finans, perakende ve turizm de dahil olmak üzere hizmet sektörü, devrim sonrası İran'da en büyük genişleme ve büyümeyi gördü. Son zamanlardaki hükümet karşıtı protestolar ve internetteki hükümet kısıtlamaları sektördeki işletmeleri etkilemiş olsa da sektör, işletmelerin daha geniş bir müşteri tabanına ulaşmalarını ve hem kentsel hem de kırsal alanlarda hizmetlerini geliştirmelerini sağlayan teknolojideki gelişmelerden yararlanmıştır.

Ülkenin bilimsel ve teknolojik gelişmeleri, genç ve yüksek eğitimli işgücüyle birleştiğinde, hizmet sektörünü GSYİH'ya ana katkı ve birincil iş fırsatları kaynağı haline getirmiştir.

Endüstri ve Madencilik

Son yıllarda İran, petrokimya, otomotiv, madencilik ve imalat dahil olmak üzere çok çeşitli endüstriler geliştirdi. Ülke şimdi demir cevheri, bakır ve altın gibi mineraller üretiyor ve imalat sektörü tekstil, gıda ürünleri, çelik, ilaç ve tüketim malları gibi mallar üretmek üzere büyüdü.

Bunlar, İran'ın devrim öncesi dönemde daha önce var olan endüstrileri genişleterek ve modernize ederek ya da sıfırdan yaratarak son on yıllarda elde ettiği başlıca teknolojik ve endüstriyel gelişmelerden sadece birkaçıdır.

İş

İran İstatistik Merkezi'nin son verilerine göre, İran'da en büyük istihdam sektörü, ülke işgücünün yüzde 51,3'ü ile hizmet sektörüdür; onu yüzde 34,6 ile sanayi sektörü ve yüzde 14,3 ile tarım sektörü takip ediyor.

İran'daki mevcut işsizlik oranı, gençler (yüzde 27) ve kadınlar (yüzde 29,5) arasında yüksek işsizlik oranları hala devam etmesine rağmen, son 17 yılın en düşük seviyesi olan yüzde 8,2'dir.

İran'ın 'yüksek insani gelişimi'

İran ekonomisindeki genel gelişmeler, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı'nın (UNDP) İnsani Gelişme Endeksi'ndeki (İGE) sıralamasının iyileşmesine önemli ölçüde katkıda bulunmuştur. İran'ın İGE'si 1990'da 0,601'den 2021'de 0,774'e yükseldi ve İGE tarafından sıralanan ülkeler arasında 76. sıraya yerleşti - yüksek insani gelişme kategorisine ulaşan devletlerin en üst kademesinde ve Çin, Hindistan ve Brezilya'nın önünde.

UNDP'ye göre, ülke insani gelişmenin üç temel boyutunda önemli ilerlemeler kaydetti: uzun ve sağlıklı bir yaşam, bilgi ve iyi bir yaşam standardı.

Önümüzdeki zorluklar

44 yıllık dönüşüme rağmen, İran ekonomisi büyümesini ve istikrarını tehdit eden bir dizi kalıcı zorlukla karşı karşıya. Batı ile yaptırımlar ve siyasi gerilimler, İran'ın uluslararası finansal sisteme erişimini sınırlamaya ve Tahran'daki yetkililerin "ekonomik savaş" olarak tanımladığı ticaret kabiliyetini engellemeye devam ediyor.

Ek olarak, hükümetin kötü yönetimi, petrol ihracatına bağımlılık, yüksek enflasyon oranları, yüksek işsizlik ve sınırlı yabancı yatırım, ülkenin ekonomik ilerlemesinin önünde büyük engeller oluşturmaktadır. İran'ın büyük ve iyi eğitimli bir işgücüne sahip olmasına rağmen, tam potansiyelini ortaya çıkarmak için teknoloji, altyapı ve üretim gibi kilit sektörlere yatırım yapması gerekiyor.

Bununla birlikte, siyasi, yasal ve operasyonel belirsizliklerin yanı sıra sermaye kaçışı da yatırım ve büyümeyi engellemektedir. Dünya Bankası'nın MENA Ekonomik Güncelleme raporuna göre, İran'ın reel GSYİH'sının 2022'de yüzde 2,9 ve 2023'te yüzde 2,2 oranında artması bekleniyordu. Batı ile yaptırımlar ve gerilimler yüksek kaldığı sürece, İran ekonomisinin görünümü belirsiz kalacak ve büyümesi muhtemelen sınırlı olacaktır.

Kasvetli ama umutsuz değil

Son 44 yıldaki ilerlemesine rağmen, İran, geniş endüstriyel, imalat ve bilimsel ilerlemelerine rağmen küresel tedarik zincirinde yokluğuna yol açan fırsatları ve milyarlarca dolarlık uluslararası yatırımı kaçıran, çok az kullanılan bir pazar olmaya devam ediyor.

Ekonomi hala yüksek enflasyon, düşen para birimi, yolsuzluk ve küresel pazarlara sınırlı erişim ile boğuşuyor. 1970'lerde yüzde 25'i aşan yoksulluk oranı, 2014'te yüzde 10'un altına geriledi, ancak 2018'den bu yana büyük ekonomik gerilemelerin ve yoğunlaşan yaptırımların ardından tekrar yükselişe geçti ve 2019'da yüzde 27,6'ya kadar yükseldi. Bu nedenle, ülkenin hasta ekonomisi, genç nüfusu arasında önemli bir hoşnutsuzluk kaynağı haline geldi.

İran ekonomisindeki durum kasvetli görünse de henüz bir kırılma noktasına ulaşmadığını belirtmek önemlidir. Ülke, son yıllarda defalarca görüldüğü gibi, değişim karşısında esneklik sağlayan büyük, eğitimli bir nüfus, güçlü üniversiteler ve yenilikçi girişimler tarafından desteklenmektedir.

Durum, özellikle Ukrayna savaşının ve İran'ın Doğu'ya bakış stratejisinin ardından Batı ile yaptırımlar ve gerginlikler yüksek kaldığı sürece devam edebilir ve İran ekonomisinin tam kapasitesinden çok daha düşük sınırlı bir büyüme kaydetmesine neden olabilir.

Tahran, komşuları ve batı liderliğindeki küresel finansal sistemin dışındaki alternatif ortaklarla; yani Şanghay İşbirliği Örgütü'ne (ŞİÖ) katılımı, Rusya liderliğindeki Avrasya Ekonomik Birliği (EAEU) ile yaklaşmakta olan serbest ticaret anlaşması ve Küresel Güney'in BRICS + genişletilmiş formatına katılma başvurusu gibi yollarla proaktif olarak ticari ve ekonomik büyümeyi sürdürmeye devam ederken, bu önlemlerin İslam Cumhuriyeti'nin mevcut ekonomik kısıtlamaları telafi etmesine ne kadar yardımcı olacağı görülecektir.

Kudüs Haber Ajansı - KHA