İran ile Suudi Arabistan arasındaki ilişkilerin, Çin'in aracılığında son zamanlarda normalleşmesi, Batı Asya'da daha büyük bir paradigma değişimi açısından buzdağının sadece görünen kısmıdır. Rusya, İran ve Çin (RIC), bölgedeki İngiliz-Amerikan müdahalelerini geçersiz kılabilecek bu değişimin şekillendirilmesinde kilit roller oynuyor.

Rusya, İran ve Çin, Batı tarafından genellikle düşman veya rakip olarak görülse de, bu ülkeler Batı Asya'daki Batı destekli krizlerin çoğundan çıkış stratejileri tasarlayan ana güç simsarları olarak ortaya çıkmışlardır.

Rusya ve İran bu gelişmede daha belirleyici askeri ve güvenlik rolleri oynarken, Çin bu bölgesel paradigma değişimini ön plana çıkarmak için ekonomik ağırlığını koydu.

Bu değişimin çoğu, Batı'nın geçen yüzyılın başlarından beri münhasır etki alanı olarak gördüğü Basra Körfezi'nin kıyıdaş devletlerine yönelecek - hem stratejik su yolu yolları hem de petrol ve gaz zenginliği için. Ancak sadece son birkaç yılda, bu dinamikler çarpıcı bir şekilde değişti.

'Böl ve fethet'

Bugün Rusya, İran ve Çin, bölgelerindeki Batı güdümlü çatışmalar ve bölünmeler konusunda benzer güvenlik kaygılarını paylaşıyor. Rusya-İran-Çin coğrafyası, çok çeşitli etnik kompozisyonlara sahip nispeten geniş bölgelerden oluşur. Bu çeşitlilik, merkezi hükümetleri istikrarsızlaştırmak için Batı tarafından - ayrılıkçı gruplar şeklinde - sık sık silah olarak kullanılmıştır.

Örnekler çoktur: Rusya, ayrılıkçı unsurlara karşı kesin bir zaferle sonuçlanan, ancak yüksek bir bedel ödeten bir Çeçen ayaklanmasıyla karşı karşıya kaldı. Çin'de Müslüman kartı, anakara Çin'e çok sayıda terörist saldırı düzenleyen Uygur ayrılıkçı gruplarına destek vererek batı bölgelerini istikrarsızlaştırmak için kullanıldı.

Benzer şekilde, İran'ın Fars, Azeri, Kürt, Lur, Arap ve Beluci etnik gruplarından oluşan mozaiği, ayrılıkçılığın merkezi hükümeti istikrarsızlaştırmak için bir araç olarak kullanılmak konusunda açık bir hedef olmuştur.

1980'lerde, eski ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı Zbigniew Brzezinski, dini ve etnik ayrılıkçı grupları destekleyerek Çin ve Sovyetler Birliği sınırındaki ülkelerin çoğunu parçalamak için "Kriz Arkı"nı savundu.

Ayrılıkçı gruplarla ilgili güvenlik endişelerine ek olarak, Malakka, Hürmüz ve Babu’l-Mendeb Boğazları da dahil olmak üzere hassas deniz yolu tıkanıklık noktalarının kontrolü gibi ekonomik güvenlik endişeleri de var. Bu kritik su yolları, Çin ile Fars Körfezi bölgesi arasındaki enerji arzını ve ticareti kesmek için kullanılabilir. Bu tehditleri ele almak için Rusya, İran ve Çin düzenli donanma tatbikatları yapıyor.

Fars Körfezi üzerindeki ABD kontrolü

Şu anda Batı Asya'da 60'tan fazla Batı askeri üssü veya tesisi ve yaklaşık 50 bin ABD askeri bulunuyor. Washington, bu büyük boyutlu askeri varlığın bölgeye "güvenlik ve refah" sağlamak için gerekli olduğunu iddia ediyor; ancak yakın tarih bize, öncelikle Batı hegemonyasını sürdürmek için orada olduklarını gösteriyor.

ABD ayrıca on yıllardır Fars Körfezi'nde "deniz güvenliği" sağlıyor ve NATO önderliğindeki Birleşik Deniz Kuvvetleri (CMF) 1983'ten beri Batı Asya sularında bulunuyor, sevkiyatları tek taraflı olarak gözetliyor ve hatta Irak ve Somali gibi hedef devletlere karşı düşmanca eylemler başlatıyor.

Birleşik Deniz Kuvvetleri ittifakının, Batı Asya'daki dört su kütlesinin güvenliğinden sorumlu olduğunu iddia ettiğini belirtmek gerekir: Kızıldeniz, Fars Körfezi, Arap Denizi ve Aden Körfezi.

Çin mücadeleye 'dürüst bir arabulucu' olarak giriyor

Çin'in Batı Asya'daki politikası – kökleri Kuşak ve Yol Girişimi'ne (BRI) dayanıyor – Ocak 2016'da, Başkan Şi Cinping'in, ABD'nin 2003'te Irak'ı yasadışı işgaliyle tetiklenen mezhep çatışmasının farklı taraflarındaki üç ülke olan Mısır, Suudi Arabistan ve İran'ı ziyaret etmesiyle diplomatik olarak şekillenmeye başladı.

Şi'nin ziyareti, Riyad'ın Suudi Arabistan Şii din adamı Nimr Bakır en-Nimr'i Çin Devlet Başkanı'nın bölgeye gelmesinden sadece birkaç gün önce provokatif bir şekilde infaz etmesiyle birlikte, Suudi-İran ilişkilerinin dibe vurduğu bir zamanda gerçekleşti. Cinayet, İran'da protestolara yol açtı ve Suudi Arabistan'ın Tahran büyükelçiliğinin yağmalanmasına ve iki önemli Körfez ülkesi arasındaki diplomatik ilişkilerin kopmasına yol açtı.

Bununla birlikte, Çin'in her üç ülkeyle de dostane ve giderek daha yakın ekonomik ilişkileri, kademeli olarak kapsamlı stratejik anlaşmalar yapmak için her biriyle ayrı ayrı koordine eden güvenilir bir arabulucu olmasını sağladı.

Şi, Nisan 2022'de, Batılı güçler tarafından uzun zamandır göz ardı edilen uluslararası hukukun temeli olan BM Şartı'nın ilkelerine dayanan Küresel Güvenlik Girişimi'ni (GSI) başlattı. Pekin bu ve diğer girişimlerinde Batı'ya karşı uzlaşmacı olsa da, gerçekte Atlantikçi politikaların bir ürünü olan Batı Asya krizlerini çözmek için Batı ile ilişki kurmanın anlamsız bir çaba olduğunun farkına varılmasıyla daha keskin bir ton ortaya çıktı.

Çin'in "Ortadoğu'daki [Batı Asya] halkların kendi kaderlerinin efendileri olduğu" ve "bölgenin güvenlik meselelerine öncülük etmesi gerekenlerin onlar olduğu" şeklindeki yeni tutumu, ilk olarak Eylül 2022'de Pekin'de Çin Uluslararası Araştırmalar Enstitüsü tarafından düzenlenen ikinci Orta Doğu Güvenlik Forumu'nda Çin Devlet Konseyi Üyesi ve Dışişleri Bakanı Wang Yi tarafından telaffuz edildi.

Bu tutum, Aralık ayında Başkan Şi tarafından, Çin devlet başkanının büyük bir tantanayla karşılandığı Riyad'daki Çin-Arap Zirvesi'nde yaptığı konuşmada yinelendi. ABD ve AB'nin aksine, Çin tüm Batı Asya devletlerine karşı tarafsız diplomatik ve ekonomik politikalar uygulamaktadır ve dürüst bir bölgesel komisyoncu olarak hareket etmek için son derece iyi bir konumdadır.

Ham petrol ihtiyacının üçte ikisinden fazlasını denizaşırı ülkelerden ithal eden Çin için, enerji zengini Fars Körfezi'ne sınırsız erişim büyük bir güvenlik çıkarını temsil ediyor ve Şi'nin gezisi bunu açıkça ortaya koydu.

Moskova'nın arabuluculuğu

Moskova, Suriye'deki on yıl süren askeri çatışma sırasında Suriye'yi kararlı bir şekilde savunmasına rağmen, Fars Körfezi bölgesindeki çatışmaların güvenilir bir arabulucusu olarak kendini kanıtlamayı başardı ve Pekin gibi, bölgesel barış ve istikrar için Batı'ya güvenmenin beyhudeliğini kabul etti.

Temmuz 2019'da Ruslar, BM Güvenlik Konseyi (BMGK) üyelerine "Fars Körfezi Bölgesi için Kolektif Güvenlik Konsepti"ni sundu ve ardından Arap devletleri, İran, Türkiye, BMGK'nın beş daimi üyesi, AB, Arap Birliği ve BRICS temsilcilerine daha ayrıntılı bir öneride bulundu.

Tahmin edilebileceği gibi, öneri, İran'ın inisiyatife dahil edilmesini Tahran'ı izole etme ve zayıflatma hedeflerinden bir sapma olarak gören Batılı güçlerden veya bölgesel müttefiklerinden tam destek görmedi.

Bu gerilemeye rağmen Moskova, Suriye ihtilafını çözmeyi amaçlayan Astana sürecine katılımı da dahil olmak üzere bölgede diplomasiyi aktif olarak sürdürmeye devam etti.

İran'ın girişimleri

ABD eski Başkanı Donald Trump yönetimi sırasında ABD, İsrail ve Arap Sünni devletlerini içeren İran karşıtı bir "Arap NATO'su" yaratmaya çalışırken, buna paralel olarak Rusya, Fars Körfezi'nde yeni bir güvenlik mimarisi için çabaladı.

İran, Fars Körfezi'ndeki komşularıyla, özellikle de Suudi Arabistan'la ortak bir güvenlik mimarisi oluşturmak için uzun yıllar uğraştı. İran eski Cumhurbaşkanı Ali Ekber Haşimi Rafsancani, Suudi Arabistan'ın o zamanki Veliaht Prensi Abdullah bin Abdülaziz ile 1997 yılında imzalanan ve 2005 yılına kadar yürürlükte kalan bir güvenlik ve işbirliği anlaşmasına başarıyla ulaştı.

Bununla birlikte, ABD'nin 2003'teki Irak işgalinden bu yana bölgedeki politikaları, bölgede aşılmaz bir mezhepsel uçurum yarattı ve Suudi Arabistan ile İran'ı, "Şii Hilali" ve "Sünni Üçgeni" olarak tanımlanan bir uçurumun farklı taraflarına yerleştirdi. 2016 yılında diplomatik ilişkilerdeki bozulmaya rağmen, İran normalleşme ve ortak güvenlik girişimlerini sürdürmeye ve desteklemeye devam etti.

Eylül 2019'da İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, BM Genel Kurulu'nda, Fasr Körfezi'nin kıyıdaş devletlerini - Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) ve İran ve Irak'ı - güvenlik, seyir özgürlüğü ve ekonomik işbirliği için ortak bir çerçeve etrafında bir araya getirmeyi amaçlayan Hürmüz Barış Girişimi'ni (HOPE) önerdi. Ancak ABD'nin ısrarla İran'ı hedef almasıyla bu girişim mümkün olmadı.

ABD'nin İran İslam Devrim Muhafızları Ordusu Kudüs Gücü Komutanı Kasım Süleymani'ye yönelik suikastının, 3 Ocak 2020'de Irak'ın başkenti Bağdat'ta, İran'ın dini lideri Ali Hamaney'in Irak Başbakanı'na Suudi soruşturmalarına bir yanıt da dahil olmak üzere bir mesaj taşıdığı sırada gerçekleştiğini belirtmek çok önemlidir. O sırada dönemin Irak Başbakanı Adil Abdulmehdi, Tahran ile Riyad arasında mutabakata varılan iletişimlere aracılık ediyordu.

İran'ın mevcut Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, Ağustos 2021'de göreve başlamasından kısa bir süre sonra BAE ile büyükelçilik düzeyinde diplomatik ilişkilerin yeniden kurulmasıyla önemli bir atılım gerçekleştirerek HOPE'u desteklemeye devam etti. Diplomatik temsilcilikleri, 2016'daki Suudi-İran diplomatik krizinin ardından düşürülmüştü.

Suudi Arabistan'ın değişim nedenleri

Suudi-BAE dış politika değişiminin ve Washington'un politikalarıyla şaşırtıcı ayrılıklarının, birkaç yıldır yüzeyin altında kaynadığını ve bir katalizör beklediğini belirtmek önemlidir.

KİK ülkeleri, "Arap Baharı"nın bölgesel bölünmeler yaratmaktan ve hayati ulusal kaynakları tüketmekten başka bir işe yaramadığını fark ettiler. Sismik 2011 olaylarından önce Katar, Türkiye, İran, Suriye, BAE ve Mısır gibi bölgesel etkileyiciler, hiçbir ters yönü olmayan tehlikeli düşmanca pozisyonlara çekildi.

Riyad ve Abu Dabi'nin hizmetleri ve zenginliği Suriye'yi, Libya'yı, Yemen'i ve İran'ı istikrarsızlaştırmada memnuniyetle karşılanırken, kendi siyasi ve ekonomik çıkarları Washington için çok önemli değildi.

Suriye krizi, Rusya'nın müdahalesi ve arabuluculuğunun izniyle yatışmaya başlasa da, Suudiler ve Birleşik Arap Emirlikleri, sekizinci yılına giren Yemen'de bedeli ağır bir bataklığa saplanıp kaldı.

Dahası, Fars Körfezi enerji üreticilerinin ve Washington'un ekonomik çıkarları, OPEC+ devletlerinin ABD ve Avrupa'nın isteklerine karşı yüksek petrol fiyatlarını korumak için üretimi kısmaya karar verdikleri Şubat 2022'de Ukrayna savaşının başlamasından sonra açıkça farklılaşmaya başladı.

Kısacası, uzun zamandır Batı Asya petrolüne olan bağımlılığı azaltmaya çalışan ve yerli kaya gazı endüstrisini inşa etmek için onlarca yıl harcayan ABD, çıkarları petrol ve gaz cephesinde Rusya ve Çin ile giderek daha fazla kesişen Fars Körfezi üreticileriyle çok az enerji sinerjisine sahip.

"Bugün ABD artık Suudi Arabistan için bir enerji ortağı değil, bir rakip. Onun yerine, Pekin ve Moskova, Riyad için vazgeçilmez ortaklar haline geldi" diye yazıyor analist Muhammed Selami.

Batı’sız bir Batı Asya

Çeşitli Rus, İran ve Çin diplomatik ve güvenlik girişimleri, uluslararası ilişkilerin temelde şekil değiştirmeye başladığı ve batının tek kutuplu güç takımyıldızının doğuştan gelen kırılganlıklarını ortaya çıkardığı Ukrayna savaşının patlak vermesiyle nihayet olgunlaştı.

ABD, bölgedeki uzun süreli müttefiklerinin güvenini kaybetti, etkisi hızla azalıyor ve dolar - küresel rezerv para birimi - şimdi saldırı altında. Batı Asya ve dünyanın geri kalanı, devam eden çatışmalar ve ekonomik istikrarsızlık da dahil olmak üzere bir dizi karmaşık zorlukla karşı karşıya kalmaya devam ederken, yeni aktörlerin ve barış girişimlerinin ortaya çıkması bölgesel istikrara doğru hızlı ve gerekli bir yol sunmaktadır.

Yeni Avrasya güçlerinin Fars Körfezi güvenliğinin geleceğini nasıl şekillendireceği henüz belli olmasa da, birkaç şey açıktır: Bölge devletleri çatışmalarını yeni aracılarla azaltıyor; kolektif ve yerel odakları ekonomi ve kalkınmadır; uzlaşma herkes için zorunlu hale geldi; ve bu önceliklerin hiçbiri, geçmiş yılların Fars Körfezi "güvenliğini" karakterize eden astronomik askeri harcamaları ve batı silahlı kuvvetlerini / üslerini gerektirmez.

Fars Körfezi'ne kıyıdaş devletler yeni dostluklarını test etmeye ve birbirlerine olan güvenlerini kademeli olarak artırmaya başladıkça, anlayışlardaki boşlukları kapatmak ve olaylar ortaya çıktığında sorun gidermek Rusya ve Çin gibi gerçek, tarafsız arabuluculara bırakılacaktır. Bunlar askeri bir arenada değil, bir masada gerçekleşecek ve bu gelişmelere karşılıklı servet yaratma ve kalkınmayı artıran, Fasr Körfezi güvenliğinin eski "garantörlerini" tamamen modası geçmiş hale getiren ticaret anlaşmaları eşlik edecek.

Kudüs Haber Ajansı - KHA