Öngörülemeyen bir gelişmeyle, ABD, Mayıs ayında, Washington'ın iki düşman devlet arasındaki gerilimi azaltma arzusuna işaret eden dolaylı görüşmeler başlattı – açıkça aksi yönde hareket etse bile.

Umman Sultanlığı'nın ev sahipliğinde gerçekleşen dolaylı görüşmelere ABD'li ve İranlı diplomatlardan oluşan heyetler katıldı, ancak nihai bir anlaşmaya varılıp varılmadığı veya müzakerelerde hangi konunun yer aldığı belli değil.

Maskat'ta nükleer müzakerelerin gündemde olduğuna dair sayısız söylentiye rağmen, Tahran bunu açıkça reddetti. İranlılar, ABD tarafından 2018'de tek taraflı olarak terk edilen 2015 nükleer anlaşmasında herhangi bir geçici düzeltmeye yer vermeyecekleri konusunda kararlılar.

Gizli müzakereler doğrudan İran'ın nükleer programıyla ilgili olmasa da, mahkumların karşılıklı olarak serbest bırakılmasını ve şu anda ABD yaptırımları tarafından engellenen Güney Kore bankalarında ve Irak'ta tutulan 10 milyar dolar kadar paranın serbest bırakılmasını içeren bir anlaşma için potansiyel bir formülün ortaya çıktığı bildiriliyor.

Fakat Washington neden İran'a bariz bir bedel ödemeden bir dizi "ödül" teklif etsin? Özellikle de ABD'nin esir takası anlaşmalarında ve İran fonlarının serbest bırakılmasında yıllardır birincil şımarıklık yaptığı göz önüne alındığında?

Washington'un İran'daki iki yüzü

Görünürde, ABD, Pentagon'un İslam Cumhuriyeti'ne yönelik tehditlerini tırmandırdığı ve kendi donanmaları arasındaki deniz gerilimlerini kışkırttığı sırada, İran fonlarının serbest bırakılmasına yardım ediyor.

Bu, Şubat ayında, Bloomberg'in, Tahran'ın uranyumu yüzde 84'e kadar zenginleştirdiğini söyleyen iki isimsiz "üst düzey diplomattan" alıntı yapan doğrulanmamış bir haber yayınladığında başladı - "ülkedeki müfettişler tarafından bugüne kadar bulunan en yüksek seviye ve bir silah için gerekli olanın sadece yüzde 6 altında bir konsantrasyon." Bir nükleer bomba, 25 kilogramlık yüzde 90-95'lik bir zenginleştirme saflığı gerektirir.

İran bu raporları derhal reddetti ve üst düzey bir yetkili aracılığıyla Tahran'ın yüzde 60'tan fazla herhangi bir uranyum zenginleştirme prosedürü gerçekleştirmediğini belirtti.

Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA), Tahran'ın pozisyonuna alışılmadık bir destek gösterisi yaparak, Mayıs ayı sonlarında "yüzde 84" söylentilerini, bu iddialarla ilgili soruşturmasının kapatıldığını ilan ederek kapattı.

Ancak muhtemelen amaçlandığı gibi, isimsiz kaynaklı Bloomberg haberi, müzakere masasında kaldıraç elde etmek için İslam Cumhuriyeti'ne karşı artan ABD ve İsrail tehditleri için uygun bir bahane sağlayan aylarca süren "İran nükleer bombaya yakın" anlatılarını doğurdu.

'İki hafta uzakta'

Mart ayında, ABD Genelkurmay Başkanı Mark Milley, bir Kongre komitesi önünde verdiği ifadede, İran'ın iki haftalık bir süre içinde nükleer bomba için potansiyel olarak yeterli malzeme üretebileceğini ve silahın yapımını tamamlamak için sadece birkaç ay daha gerektiğini söyledi.

Milley'nin açıklaması, görünüşe göre, sahada İran'a karşı bir kaldıraç oluşturma kampanyasının başlangıcıydı.

İlk olarak, Umman Denizi'ndeki ABD Donanması, Çin'e giden bir tankerde İran petrolünü ele geçirdi. Harekete yanıt olarak İran, Kuveyt'ten ABD'ye giden Amerikan petrolünü taşıyan bir tankeri Umman Körfezi'nde gözaltına aldı. Bir haftadan kısa bir süre sonra İran, Hürmüz Boğazı'ndan Birleşik Arap Emirlikleri'ndeki Fuceyre limanına doğru geçen bir petrol tankerini de gözaltına aldı.

Bu, Beyaz Saray Sözcüsü John Kirby'nin, ülkesinin İran'ın Körfez'deki ticari deniz taşımacılığına yönelik tekrarlanan tehditlerini tespit ettiğini ve ABD Savunma Bakanlığı'nın bölgedeki savunma konumunu güçlendirmeye başlayacağını iddia ettiği açıklamalarının ardından geldi.

Bu tur, müzakere masasına dönmeden önce baskıyı artırmak için bir saha testi gibiydi, ancak Tahran'daki siyasi kaynaklara göre İran'ın tepkisi Amerikan baskısını engelledi.

Washington, bu açık tırmanışın ardından, Umman üzerinden, gizlice İran'la iletişimin açılmasını talep etti. Dolaylı görüşmelere aşina olan ABD'li kaynaklar Axios'a, "müzakerenin amacının, İran'ın nükleer programını, bölgedeki davranışını ve Ukrayna'daki çatışmaya müdahalesini azaltmanın yolları hakkında bir anlayışa varmak" olduğunu söyledi.

Ancak ABD'nin gerçek hedefleri, kamu tüketimi için belirtilenden çok daha az iddialı, diyor İranlı analist Emin Berto, The Cradle'a:

"ABD'nin şu anda istediği tek şey, İran'daki uranyum zenginleştirme artışını askeri çatışma olmadan durdurmak; çünkü ABD, Rusya ve Ukrayna krizine ve Çin ile gerginliğe karışmış durumda."

ABD, İsrail'in İran'a karşı jeostratejik Fars Körfezi'nde daha büyük bir savaşa dönüşebilecek bir saldırganlığının potansiyel sonuçlarını kabul ettiği için, Batı Asya'da daha fazla çatışmaya girme konusunda isteksiz.

Buna ek olarak, ABD, İran'ın, bu son adımı atmadan herhangi bir zamanda nükleer bomba üretme kapasitesine sahip olduğu bir "nükleer eşik" devleti haline gelmesine izin vermekle ilgilenmiyor.

İşleri bir çentik yukarı çevirmek

Tahran'ın yüzde 90 zenginleşmeye ulaştığını varsayarsak, hem İsrail hem de ABD kendilerini sınırlı seçeneklerle baş başa bulacaklardır.

Ya savaşa başvurmak zorunda kalacaklar ya da İran'ın nükleer programını bozmaya, daha katı yaptırımlar uygulamaya ya da İran içinde iç huzursuzluğu kışkırtmaya çalışabilecekleri yeni gerçekliği kabul etmek zorunda kalacaklar. Bununla birlikte, tüm bu seçeneklerin daha önce Tahran'ın "davranışında" önemli bir değişikliğe neden olmadan araştırıldığını belirtmek önemlidir.

Bu gerçeklikle yüzleşen Washington, İran'la müzakerelere girmek ve zenginleştirme oranını azaltacak bir anlaşmaya varmak için çaba sarf etmek zorunda kalıyor. Amaç, bölgedeki Amerikan ve İsrail çıkarlarını zararlı bir şekilde etkileyecek bir savaşı önlemektir.

Ayrıca, İran'da geniş kapsamlı bölgesel caydırıcı etkileri olabilecek bir "nükleer eşik" devletinin ortaya çıkmasını önlemeyi amaçlamaktadır. Yaptırımların sıkılaştırılmasının, İran'ı Rusya ve Çin ile ittifaklarını güçlendirmeye itebileceğini belirtmek önemlidir.

Maskat'ta devam eden müzakerelere aşina olan kaynaklar, mevcut tartışmaların 2015 anlaşmasına benzer kapsamlı bir anlaşmadan ziyade yeni, kısmi bir anlaşma etrafında döndüğünü öne sürüyor.

Önerilen anlayış, ABD'nin, İran'ın yüzde 60 saflığın ötesinde uranyum zenginleştirmemesi karşılığında, İran'ın yurtdışında tutulan fonlarını serbest bırakmanın ilk adımını atmasını gerektiriyor. Uluslararası Para Fonu'ndan (IMF) 6 milyar doların üzerinde Özel Çekme Hakkı ve Irak'tan 3 milyar dolardan fazla İran fonunun aktarılması da dahil olmak üzere İran fonlarının serbest bırakılması süreci çoktan başladı.

Önümüzdeki günlerde mahkumların karşılıklı olarak serbest bırakılmasına tanık olunması beklenirken, kaynaklar nihai bir çözüme ulaşmayı engelleyen şeyin İran'ın bağlı kalmaya istekli olduğu maksimum zenginleştirme seviyesini belirlemek olduğunu belirtiyor. Müzakere, İran'a uygulanan yaptırımların dondurulması karşılığında yüzde 60 mı yoksa yüzde 20 mi olarak belirleneceği etrafında dönüyor.

İran ne istiyor?

İran, yaptırımların kaldırılmasına, el konulan fonların serbest bırakılmasına ve ekonomik fırsatların artmasına yol açacak yeni bir anlayışa ulaşmaya açıklık gösterdi. Anlaşma, yürürlükten kaldırılan Ortak Kapsamlı Eylem Planı (JCPOA) nükleer anlaşması için bir yer tutucu olarak hizmet edecek, yerine geçmeyecek.

Ve İran'ın müzakere etmeye istekli olması, hiçbir şekilde ABD'nin tüm koşullarını kabul ettiği anlamına gelmez. Tahran'ın nihai hedefi, ülkenin zenginleştirme oranı ve nükleer faaliyetleri hakkında parametreler belirleme karşılığında ABD yaptırımlarının tam ve doğrulanabilir bir şekilde kaldırılmasını gerektirecektir.

Bu, İran Lideri Ali Hamaney'in "(Batı ile) anlaşmada yanlış bir şey yok, ancak nükleer sanayimizin altyapısına dokunulmamalı" diyen son açıklamalarıyla netleşti.

Yorumlar, 11 Haziran'da bir grup İranlı nükleer uzmanla yapılan ve Hamaney'in de şunları söylediği bir toplantı sırasında yapıldı:

"Bu yersiz güvenler yüzünden darbelere maruz kaldık. Bir ulusun ve bir ülkenin yetkililerinin nereye güvenmeleri gerektiğini bilmeleri ve anlamaları çok önemlidir. Bunu son yirmi yılda anladık. Kimin güvenilir olduğunu ve kimin olmadığını anladık."

Özellikle, Hamaney'in açıklamaları, İran Atom Enerjisi Kurumu Başkanı Muhammed İslami'nin, İran'ın uranyum zenginleştirmedeki amacının ABD yaptırımlarını kaldırmak olduğunu belirtmesinden kısa bir süre sonra geldi. Tarihsel bağlam gözlemlendiğinde, İran'ın, nükleer altyapısını hedef alan, çoğu zaman ABD desteğiyle devam eden İsrail düşmanlıklarına yanıt olarak zenginleştirme seviyelerini artırdığı ortaya çıkıyor. Bu tırmanışlara, 2020'de Muhsin Fahrizade'nin davasında örneklenen nükleer bilim adamlarının öldürülmesi gibi olaylar da yol açtı.

Bu durum İsrail'i nasıl etkiliyor?

Sadece nükleer silahlı bir İran'ı varoluşsal bir tehdit olarak gören İsrail, ABD-İran arka oda anlaşmasının yakın olduğunu savunuyor.

Tahran ve Washington, nükleer anlaşmanın yeniden canlandırılmasında önemli bir ilerleme kaydedildiğini reddederken, İsrail bu iddialar konusunda şüphelerini dile getiriyor. İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu, Suudi Arabistan ziyaretinin ardından ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken ile yaptığı telefon görüşmesinde, İsrail'in ABD'nin İran'la herhangi bir anlaşmasına karşı olduğunu ve "İran'la yapılacak hiçbir anlaşmanın, kendisini savunmak için her şeyi yapacak olan İsrail'i zorlayamayacağını" belirtti.

Kudüs Halkla İlişkiler Merkezi'nin bir raporuna göre, Washington ile Tahran arasındaki herhangi bir yeni nükleer anlaşma, başta "İran'ın nükleer silah teknolojisi ve balistik füze programları geliştirmeye devam etmesinin muhtemel olduğu" başta olmak üzere çeşitli faktörler nedeniyle İsrail'e yönelik bir tehlikeyi yansıtacak; ve anlaşmanın İran'a on milyarlarca dolar sağlayacağını, bunun da askeri yeteneklerini ve Batı Asya'daki müttefiklerinin yeteneklerini geliştirmesini sağlayacağını belirtti.

İsrailli düşünce kuruluşu, İsrail yetkililerinin Biden yönetimini ve Kongre'yi etkileyememeleri nedeniyle yaşadıkları büyük endişeye de dikkat çekti:

Bununla birlikte, İsrail güvenlik teşkilatındaki bazı üst düzey yetkililer, İran ile büyük güçler arasındaki yeni bir geçici nükleer anlaşmanın, İran'ın nükleer hırslarını kontrolsüz bir şekilde sürdürmeye devam ettiği mevcut duruma kıyasla ehven-i şer olabileceğine inanıyor.

İran'ın kontrolsüz nükleer hırs arayışına ilişkin son nokta, Washington'un Tahran'la bir anlayış arayışına girmesi için kilit bir itici güçtür – esas olarak Tel Aviv'i yatıştırmak ve jeopolitik dikkatlerini başka yerlerdeki daha acil konulara çevirebilmek için.

Kudüs Haber Ajansı - KHA